Wadowice

Książę oświęcimski Jan I Scholastyk wydał w Bytomiu, 27 lutego 1327 roku, akt zhołdowania swego księstwa królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu. Wśród wymienionych na pergaminowym dokumencie miast, obok Zatora, Żywca i Kęt, znalazło się także miasto „Wadowicz”. Jest to pierwsza, historycznie potwierdzona wzmianka o Wadowicach, które już wówczas posiadały prawa miejskie. W tym czasie erygowano również wadowicką parafię p.w. Wszystkich Świętych.
Wadowice były na przełomie XIV i XV wieku niewielkim i niezbyt zamożnym miastem, obciążonym powinnościami na rzecz oświęcimskiego księcia. Drewniana zabudowa sprzyjała częstym pożarom – kiedy w 1430 r. ogień zniszczył miasto prawie do cna, książę Kazimierz I Oświęcimski nadał Wadowicom prawo chełmińskie. Kiedy w 1445 roku, w wyniku podziału księstwa oświęcimskiego, powstało księstwo zatorskie, Wadowice znalazły się w jego granicach. W odróżnieniu od władców oświęcimskich, którzy skłaniali się ku Czechom, książęta zatorscy utrzymywali dobre stosunki z władcami Królestwa Polskiego. W 1456 roku książę Wacław I zhołdował księstwo Kazimierzowi IV Jagiellończykowi a w roku 1494 jego wnuk, Janusz V, sprzedał księstwo polskiemu królowi Janowi Olbrachtowi.

Dopiero w 1564 roku Sejm Rzeczpospolitej zakończył długi proces wcielania księstwa zatorskiego, a wraz z nim Wadowic, do Królestwa Polskiego. „Królewskie Wolne Miasto Wadowice” zyskiwało kolejne przywileje a na przestrzeni XVI – XVIII wieku rozwijał się miejski samorząd, z własną władzą policyjną, podatkową i sądowniczą. Pierwsze wzmianki o wadowickim ratuszu pochodzą z roku 1633.

W 1772 roku, w wyniku pierwszego rozbioru Polski, wyludnione i zrujnowane Wadowice znalazły się w granicach Cesarstwa Austriackiego. Wybudowanie pod koniec XVIII wieku „Pierwszego Galicyjskiego Traktu Handlowo – Pocztowego” (drogi cesarskiej), łączącego Lwów z Wiedniem, a przechodzącego przez Wadowice przyspieszyło odbudowę i rozwój miasta. W 1819 roku władze austriackie przeniosły siedzibę cyrkułu z Myślenic do Wadowic, co sprawiło, że miasto stało się znaczącym ośrodkiem administracyjnym, z Sądem Obwodowym, Głównym Urzędem Podatkowym, Prokuraturą Państwową oraz Urzędem Pocztowym i Telegraficznym.

W drugiej połowie XIX wieku, w liczącym ok. 4 tysiące mieszkańców galicyjskim miasteczku obok licznych cesarsko – królewskich urzędników mieszkali także oficerowie i podoficerowie stacjonujących tu jednostek: 56 pułku piechoty i 2 dywizji ułanów (na potrzeby armii wybudowano w 1822 roku koszary).

Pod koniec XIX wieku do Wadowic przybyli Ojcowe Karmelici z o. Rafałem Kalinowskim, późniejszym świętym, i wybudowali „na Górce” neoromański kościół oraz klasztor (budowa trwała w latach 1897 – 1899). Z drugiej strony miasta, na Kopcu, w 1909 roku wznieśli swoje „Colegium Marianum” księża Pallotyni. Oba zgromadzenia obok działalności duszpasterskiej zaczęły prowadzić szkoły – Karmelici prywatne gimnazjum a Pallotyni niższe seminarium. Pod koniec XIX wieku w Wadowicach rozpoczęły także działalność siostry Nazaretanki, które założyły w mieście ochronkę dla sierot oraz internat dla dziewcząt.

W listopadzie 1918 roku Wadowice wracają do odrodzonego państwa polskiego, po 146 latach niewoli, jako miasto powiatowe. Okres dwudziestolecia międzywojennego to dla miasta przede wszystkim rozwój oświaty i kultury. Prężnie działa jedyna w powiecie szkoła średnia – gimnazjum im. Marcina Wadowity, które staje się prawdziwą kuźnią wybitnych wojskowych, naukowców, prawników, lekarzy i duchownych. W 1938 roku maturę zdał w wadowickim gimnazjum Karol Wojtyła, przyszły papież Jan Paweł II. W prowincjonalnych Wadowicach działa kilka scen teatralnych: gimnazjalna, kierowana przez prof. Kazimierza Forysia, parafialna, gdzie koło dramatyczne prowadził ks. dr Edward Zacher wreszcie Amatorski Teatr Dramatyczny założony w latach 30 – tych przez Mieczysława Kotlarczyka. Ton życiu artystycznemu miasta nadawała grupa literacko – plastyczna „Czartak”, która spotykała się w gorzeńskim dworku poety Emila Zegadłowicza, założyciela grupy.

Rozkwit skończył się wraz z wybuchem II wojny światowej. 4 września 1939 roku do bezbronnego miasta wkraczają pierwsze oddziały niemieckie. W wyniku zmian administracyjnych na podbitych przez III Rzeszę terenach część Wadowic znalazła się w granicach Niemiec a część, leżąca na drugim brzegu rzeki Skawy, w Generalnym Gubernatorstwie. Okres okupacji to przede wszystkim gehenna ludności żydowskiej, która została zamknięta w getcie (rejon ulicy Piaskowej), a po jego likwidacji eksterminowana w obozach zagłady. Wadowicka synagoga, spalona jeszcze jesienią 1939 roku, zostaje wysadzona w powietrze latem 1940 roku.

26 stycznia 1945 roku wojska 38 Armii IV Frontu Ukraińskiego gen. Kiriłła Moskalenki wkraczają do Wadowic. Miasto zaczęło rozwijać się w nowej, powojennej rzeczywistości. W Wadowicach powstawały nowe szkoły, w tym średnie oraz zakłady pracy. Twórczo działali artyści plastycy wywodzący się z kręgów zegadłowiczowskiego „Czartaka”.

W 1975 roku, w związku z reformą administracyjną, Wadowice przestały pełnić funkcję stolicy powiatu. Ważkim wydarzeniem, które sprawiło, że miasto stało się rozpoznawalne, był wybór Karola Wojtyły na papieża (16 października 1978 roku). W 1984 roku rozpoczęto budowę nowej świątyni – votum wdzięczności za uratowanie papieża z zamachu, kościół Św. Piotra Apostoła został w 1991 r. konsekrowany przez Jana Pawła II. Natomiast kościół w rynku, z którym Wojtyła był związany od najmłodszych lat, zyskał od papieża w 1992 roku rangę bazyliki mniejszej. Jan Paweł II odwiedził Wadowice trzykrotnie – w latach 1979, 1991 i 1999.
Kolejna reforma administracyjna w 1999 roku przywróciła Wadowicom rolę miasta powiatowego.